A-bomb 3

Menhetn projekt
Nobelovci A. Kompton i E. Lorens inicirali su američki Menhetn projekt za izgradnju atomske bombe U Americi su u projekt izgradnje atomske bombe, tzv. Manhatn projekt, bili uključeni brojni naučnici različitih struka. Mnogi od njih su, do uključenja u realizaciju projekta, već bili dobitnici Nobelovih nagrada, a docnije su ih dobili i mnogi drugi koji su na njemu sarađivali, što ukazuje da je u ovaj vojni projekt bio uključen krem tadašnje američke nauke. Artur Kompton (1892-1962), severnoamerički fizičar, dobitnik Nobelove nagrade za fiziku 1927. godine, od 1941. godine je bio na čelu Komiteta nacionalne akademije nauka koji je proučavao vojne aspekte atomske energije. Sa američkim nobelovcem Ernestom Lorensom (1901-1958), inicirao je tzv. Menhetn projekt za izgradnju atomske bombe. Kompton je bio čovek dubokih religioznih shvatanja pa je protiv svoje volje preduzeo rad na projektu izgradnje atomske bombe i to samo u nadi da bi atomska bomba mogla doprineti brzom završetku rata i sprečiti nepotrebno prolivanje krvi i patnje naroda. Od 1942. do 1945. godine Kompton je bio direktor metalurške laboratorije Univerziteta u Čikagu, u kojoj je bila ostvarena prva atomska lančana reakcija, što je označeno kao prvi korak ka izgradnji atomske bombe. Za ovo je najznačajniju ulogu imao italijanski nobelovac Enriko Fermi. Bio je jedan od glavnih pokretača ideje da se u SAD krene sa realizacijom programa izrade atomske bombe. Fermi je iskoristio svoja evropska istraživanja i otkrića u domenu nuklearnih reakcija izazvanih neutronima, da u Americi na Kolumbija Univerzitetu ponovi eksperimente bombardovanja urana sporim neutronima i izazove lančanu nuklearnu reakciju. Decembra 1942. godine je u tzv. "atomskoj peći" ostvarena kontrolisana lančana reakcija cepanja urana. Time je pokazana mogućnost da u tzv. nekontrolisanoj reakciji cepanja uranovih jezgara oslobođena energija može da se iskoristi za izgradnju atomske bombe. U projektu izrade takve bombe Fermi je imao i te kako značajnu ulogu. Od 1942. do 1946. godine na projektu atomske bombe bili su angažovani brojni američki najelitniji stručnjaci, od kojih su u sledećim decenijama mnogi dobili Nobelove nagrade. To su američki fizičar Oven Čemberlen (rođen 1920. godine), koji je dobio Nobelovu nagradu za fiziku 1959. godine, zatim Džejms Rejnvoter (1917-1986) koji je dobio Nobelovu nagradu za fiziku 1975. godine, pa Vel Fič (rođen 1923. godine) jedan od dobitnika Nobelove nagrade za fiziku 1980. godine. Jedan od naučnika koji je bio nobelovac pre početka realizacije Menhetn projekta bio je Harold Juri (1893-1981), američki hemičar, profesor na više severnoameričkih univerziteta (Baltimor, Čikago, San Diego, Njujork). Dobio je Nobelovu nagradu za hemiju 1934. godine za otkriće deuterijuma. Za vreme Drugog svetskog rata imao je važnu ulogu u Menhetn projektu razvivši metode izdvajanja urana 235 u industriji, kao i metode industrijskog dobijanja teške vode. Tokom dve godine Drugog svetskog rata, na maseno-spektrografskom odvajanju uranovih izotopa radio je i M. Vilkins, docniji nobelovac iz oblasti fiziologije i medicine. Pod rukovodstvom je H. Jurija, na projektu izdvajanja izotopa učestvovala i Marija Gepert-Majer, takođe budući dobitnik Nobelove nagrade za fiziku. Američki nuklearni hemičar i laureat Nobelove nagrade za hemiju Glen Siborg je u okviru projekta izgradnje atomske bombe radio na industrijskoj proizvodnji plutonijuma, veštačkog transuranskog elementa koji je izolovan iz fisionih produkata nastalih tokom rada nuklearnog reaktora. Plutonijum je bio iskorišćen kao nuklearni eksploziv u atomskoj bombi koja je bačena na Nagasaki avgusta 1945. godine. Sem plutonijuma, čiji je redni broj 94 u Periodnom sistemu elemenata Siborg je sa saradnicima otkrio i druge transuranske elemente: americijum (redni broj 95), kirijum (96), berklijum (97), kalifornijum (98), ajnštajnijum (99), fermijum (100) mendeljevijum (101) i nobelijum (102). Po njemu je veštački transuranski element s rednim brojem 106 dobio naziv "siborgijum". Za otkrića u hemiji transuranskih elemenata Glen Siborg je sa američkim nuklearnim fizičarem Edvinom Makmilanom (1907-1991) dobio Nobelovu nagradu za hemiju 1951. godine. Makmilan je 1940. godine izolovao prvi transuranski element neptunijum (s rednim brojem 93) nastalim kao proizvod radioaktivne transmutacije urana 239. Tokom Drugog svetskog rata, pre uključenja u rad projekta izgradnje atomske bombe, Makmilan je radio na istraživanju radara i sonara. Alvarez Luis (1911-1988), severnoamerički fizičar, dobitnik Nobelove nagrade za fiziku 1968. godine za otkriće rezonantnih čestica (subatomske čestice ekstremno kratkog života reda veličine 10-22 sekundi) koje se pojavljuju samo prilikom visoko energijskih nuklearnih sudara. Tokom rada u Masačusetskom institutu za tehnologiju bio je u okviru vojnih projekata angažovan na istraživanju mikrotalasnog radara i mikrotalasnih farova koji se korite za kontrolu sletanja i prizemljenja aviona, razvio je metodu bombardovanja ciljeva iz vazduha korišćenjem radarskih lokatora. Učestvovao je u projektu izgradnje atomske bombe i konstruisao komplikovani i precizni mehanizam aktiviranja bombe. Ovaj mehanizam tzv. upaljač je najkomplikovaniji deo atomske bombe, jer treba da je aktivira u milionitom delu sekunde. Konstruisao je i uređaje za merenje snage atomske eksplozije. Interesantno je pomenuti i radove L. Alvareza iz 1980. godine, sa sinom Valterom, geologom. Oni su pronašli da su neki slojevi gline bogatiji sadržajem iridijuma. Procenjeno je da su po starosti ti slojevi na granici između geoloških epoha mezozoika i kenozoika, odnosno da su formirani pre 66,4 miliona godina. Zaključili su da iridijum u tim slojevima gline potiče iz asteroida ili komete, koji su se sudarili sa Zemljom. Taj sudar je prouzrokovao katastrofu i prašina koja se godinama zadržala u Zemljinoj atmosferi dovela je do klimatskih promena, između ostalog i iščeznuća dinosaurusa. Iako je ova teorija Alvarezovih ostala kontroverzna, stimulisala je niz novih istraživanja. Da se nije slagao sa fašističkom politikom Musolinija, kao i rasističkim progonima u Italiji, veoma ugledan i uspešan italijanski fizičar nobelovac Enriko Fermi (1901-1954) indirektno je pokazao. Naime, posle primanja Nobelove nagrade za fiziku, 1938. godine, nije se vratio kući u Rim. On je sa familijom otputovao iz Stokholma u SAD i tamo nastavio veoma plodnu i značajnu naučnu karijeru, dajući značajne doprinose kako teorijskoj tako i eksperimentalnoj fizici. Fermi je bio nagrađen za otkriće veštačkih radioaktivnih elemenata dobijenih neutronskim ozračivanjem. Najpoznatiji je po veoma aktivnom učešću u Manhatn projektu izgradnje atomske bombe. Smatraju ga jednim od "arhitekata" nuklearnog doba. Predskazivao je da će neki od veštačkih radioizotopa biti moderno i uspešno sredstvo u borbi protiv karcinoma. Za njegove zasluge u fizici i hemiji, jedan od veštačkih transuranskih elemenata (sa rednim brojem 100) nazvan je fermijum. Enriko Fermi, crnooki temperamentni naučnik, omalenog rasta, smatra se uz Galileja i Voltu najvećim italijanskim fizičarem svih vremena. I italijanski naučnik Emilio Segre (1905-1983), jedan od dobitnika Nobelove nagrade za fiziku 1959. godine, za otkriće antiprotona, slično svom zemljaku Enriku Fermiju, emigrirao je u Ameriku 1938. godine posle jedne službene posete inostranstvu. Segre je time iskazao svoje neslaganje sa Musolinijevim fašističkim režimom u Italiji. Segre je 1937. godine nuklearnom reakcijom sintetizovao hemijski element tehnecijum koji se ne nalazi u prirodi, a nekoliko godina docnije i drugi element astat, koji se takođe ne nalazi u prirodi. Treći element, koji je sintetizovao sa svojim saradnicima pripada tzv. transuranskim elementima. Taj element je plutonijum. Njegov izotop plutonijum 239 je fizibilan, slično uranu 235, upotrebljen kao nuklearni eksploziv u atomskoj bombi bačenoj na Nagasaki 9. avgusta 1945. godine. Godine 1974. Segre se vratio u Italiju. Jedan od najznačajnijih fizičara 20. veka, danski nobelovac Nils Bor je 1939. godine, u znak podrške Finskoj u ratu sa SSSR, poklonio finskoj vladi svoju zlatnu Nobelovu medalju. Od 1940. godine, posle okupacije Danske od strane Nemačke, Borov rad u Kopenhagenu je zamro. Zbog pretnje da će biti uhapšen zbog javno izražavanog antinacističkog opredeljenja, Bor je sa familijom 1943. godine pobegao ribarskim brodićem, prvo u Švedsku, a zatim avionom prebačen u Veliku Britaniju. To bekstvo je organizovao danski pokret otpora. Posle višemesečnog boravka, iz Velike Britanije su Nils Bor i njegova familija otputovali u SAD. Nils Bor i jedan od njegovih sinova, Age Bor (rođen 1922. godine), koji je nastavio očevu karijeru i 1975. godine bio jedan od dobitnika Nobelove nagrade za fiziku, uključili su se u projekat izrade nuklearne bombe. Kada je Nils Bor stigao u Los Alamos, rukovodilac Manhatn projekta izrade atomske bombe ga je više časova upoznavao sa propisima o čuvanju tajni i obaveštavao šta sme, a o čemu ne sme da govori. Bor je sve vreme u znak odobravanja i saglasnosti klimao glavom. Međutim, bilo mu je teško da se drži propisa o čuvanju tajni, pa je već posle nekoliko minuta pošto se rastao od rukovodioca projekta pričao o svemu onome što je obećao da neće pričati. Postoji i još jedna priča o Borovom nepridržavanja propisa. Naime, radi tajnosti Bor je u Los Alamosu imao konspirativno prezime Beker. Jednom prilikom u liftu je sreo suprugu svog kolege. Ne znajući da se ona razvela, on ju je upitao: "Jeste li vi gospođa Halban?", na šta mu je ona oštro ogovorila: "Varate se, sad se prezivam Placek". Ali, kada ga je bolje pogledala, iznenađeno je rekla: "O, pa to ste vi profesore Bor!". Na to je Bor, stavljajući prst na usta, odgovorio smešeći se: "Varate se gospođo, ja se sada prezivam Beker". Iako je učestvovao u projektu izgradnje atomske bombe, Nils Bor se zalagao za međunarodnu kontrolu ovog oružja, kao i kontrolu primene nuklearne energije uopšte. Njegovi napori su urodili plodom, jer je njegovim zalaganjem i zalaganjem mnogih drugih naučnika i političara, održana 1955. godine u Ženevi Prva inaternacionalna konferencija o mirnodopskoj primeni atomske energije. On je veoma mnogo doprineo i formiranju Evropskog saveta za nuklearna istraživanja. Bor je i prvi dobitnik američke nagrade "Atomi za mir" koja mu je dodeljena 1957. godine. U znak sećanja na njegove doprinose atomskoj fizici jednom od veštačkih, transuranskih elemenata (sa rednim brojem 107) dat je naziv borijum. p.s.Albert Ajnštajn, živeći u Nemačkoj tokom Prvog svetskog rata, učestvovao je u nemačkim ratnim naporima, iako je bio pacifista i protivnik rata. Pristao je da učestvuje u proračunima potrebnim za konstruisanje aviona koji bi trebalo da pri istom otporu vazduha dobije veći potisak. Ajnštajn je hvalio zadivljujuće pronalaske nemačkih naučnika koji su tokom Prvog svetskog rata, zbog blokade morskih puteva, uspeli da nedostajuće sirovine nadomeste stvaranjem alternativnih materijala. Istovremeno je i kritikovao nemačke militarističke krugove. Dolaskom nacista na vlast u Nemačkoj, u znak neslaganja sa progonom Jevreja, jer je i sam bio Jevrejin, dao je ostavku na mesto u Nemačkoj akademiji nauka u Berlinu i emigrirao u SAD. Na Univerzitetu u Pristonu bio je profesor. U Drugom svetskom ratu, kada je živeo u SAD, preduzeo je ponovo vojne naloge istraživanja. On je 2. avgusta 1939. godine, u svom čuvenom pismu američkom predsedniku Ruzveltu naglasio potrebu da se američki eksperti podstaknu na istraživanje mogućnosti izrade atomske bombe. Docnije, kad su ga označavali kao "oca atomske energije i atomske bombe", Ajnštajn je to poricao govoreći da je njegov udeo bio indirektan. Izjavljivao je da je njemu bila poznata opasnost koja preti čovečanstvu od nuklearnog oružja. Strah da bi Nemci tokom Drugog svetskog rata mogli da dođu do nuklearne bombe podstakla je Ajnštajna da napiše navedeno pismo Ruzveltu, jer mu je bilo poznato da je u hitlerovskoj Nemačkoj, između ostalih poznatih fizičara, i nobelovac Verner Hajzenberg zadužen za izgradnju nuklearnog reaktora, što bi bio prvi korak ka stvaranju atomske bombe. Nemački naučnik Oto Han, koji je 1944. godine nagrađen Nobelovom nagradom iz hemije za otkriće fisije, bio je u nemačkoj vojsci od prvih dana rata 1914. godine. Kao rezervni podnarednik bio je prvo u pešadiji a zatim, kad je unapređen u oficirski čin, prekomandovan je u jedinicu za vođenje hemijskog rata. U toku Drugog svetskog rata bio je angažovan u nemačkom projektu izgradnje atomske bombe. U Hitlerovoj Nemačkoj za istraživanja mogućnosti primene nuklearne energije u vojne svrhe bili su zaduženi brojni nemački nuklearni fizičari, među kojima su bili i nobelovci Verner Hajzenberg, Valter Bote (1891-1957), koji je dobio Nobelovu nagradu za fiziku 1954. godine, zatim Oto Han, koji je dobio Nobelovu nagradu za hemiju 1944. godine za otkriće fisije urana, kao i mnogi drugi koji nisu bili dobitnici Nobelovih nagrada. Interesantno je da je Oto Han u Nemačkoj iz novina saznao da je dobio Nobelovu nagradu za otkriće fisije. Po nju nije mogao da ode zbog zabrane Hitlerovog režima da nemački naučnici primaju ovu nagradu. Pošto je 1945. godine bio u internaciji sa drugim nemačkim nuklearnim naučnicima, nagradu je primio 1946. godine, ali u pratnji dvojice oficira britanske obaveštajne službe.Prema kazivanju Vernera Hajzenberga u autobiografskom delu "Deo i celina", objavljenom 1969. godine, a kod nas prevedenom pod nazivom "Fizika i metafizika", Oto Han je očajavao zbog toga što je fisija urana, njegovo najveće naučno otkriće doprinelo stvaranju atomske bombe i tako nosilo ljagu stravične katastrofe. S druge strane, poznati nemački nuklearni fizičar Valter Gerlah je uspeh saveznika smatrao neuspehom nemačke nauke da prva izgradi atomsku bombu, a sebe odgovornim za taj poduhvat, jer je bio organizacioni rukovodilac nemačkog projekta urana i ovlašćeni punomoćnik za nuklearnu fiziku. Britanska obaveštajna služba, koja je bez znanja interniranih naučnika prisluškivala i snimala njihove razgovore, zaključila je da Hajzenberg nije hteo da izgradi atomsku bombu. Kako bi se Hajzenberg i njegovi saradnici ponašali da su dobili naređenje da najhitnijim putem dođu do nuklearne bombe – niko ne zna. Srećom, nemačke vođe nikad nisu shvatale pun značaj nauke i zato nisu forsirale nemački projekat urana. Hitler je modernu fiziku i Ajnštajnovu relaciju o ekvivalentnosti mase i energije: E=mc2 smatrao "jevrejskom mahinacijom". Povodom Ajnštajnovog teorijskog zaključka da se masa može pretvoriti u energiju i da jednom gramu mase odgovara energija od 25 miliona kilovat-časova, Hitler je rekao da se tome ne može verovati. Možda je i to bio razlog što hitlerovska Nemačka nije dala dovoljno sredstava za gradnju nuklearnog reaktora koji proizvodi energiju, što bi bio korak ka realizaciji atomske bombe. Oto Han je posle rata izjavio da, iako voli svoju zemlju, sabotirao bi nemačka nastojanja da se do atomske bombe dođe. Tokom Prvog svetskog rata Oto Han je bio angažovan na raznim evropskim frontovima kao specijalista za korišćenje hemijskih ratnih sredstava. Istovremeno je na protivničkoj strani američki biohemičar Džon Nortrop (1891–1987) i jedan od laureata Nobelove nagrade za hemiju 1946. godine, radio kao kapetan američke armije u službi za hemijsko oružje. Po završetku Drugog svetskog rata nemačke naučnike koji su bili angažovani na Projektu urana, internirali su saveznici, najpre u Belgiju, a zatim Englesku. Želeli su da saznaju dokle su Nemci stigli sa Projektom urana i da li su razvili oružje o kome ništa nisu znali. Među interniranima se nalazio i nobelovac Maks Laue, iako nije učestvovao u Projektu urana. On je po puštanju iz zatočeništva pisao svom prijatelju Ajnštajnu u Ameriku i obavestio ga o tome da je po završetku rata bio zatočen u Engleskoj sa grupom nemačkih naučnika i o razgovorima koji su se vodili među njima. Za Lauea je Ajnštajn rekao "da mu je nauka bila ne samo rad i zanimanje već i deo života, s njom je živeo po danu a noću mu se uvlačila u san". U Menhetn projektu je učestvovao i nemački nobelovac Džejms Frank (1882-1964), koji je posle dolaska Hitlera na vlast emigrirao u Dansku, a zatim u SAD. On je bio protiv primene atomske bombe procenjujući da će ona izazvati ne samo ogromna razaranja već i velike žrtve među civilnim stanovništvom, pa je predlagao predsedniku Trumanu da se njena razorna snaga prikaže u nekom pustinjskom predelu i o tome upozna neprijatelj. Njegov predlog je bio odbijen nedelju dana pre nego što je prva atomska bomba isprobana na poligonu u Novom Meksiku.Severnoamerički nobelovac Fejnman tokom Drugog svetskog rata učestvovao je u projektu izrade atomske bombe i bio najmlađi rukovodilac u jednoj teorijskoj grupi tog projekta. Postavio je formulu za izračunavanje energijskog prinosa nuklearne bombe sa H. Beteom, američkim fizičarem nemačkog porekla, koji je radio na istom projektu kao rukovodilac Uprave za teorijsku fiziku. Fejnman je bio među onim naučnicima koji su 16. jula 1945. godine posmatrali prvu eksploziju atomske bombe u 5 časova i 30 minuta na poligonu u Alamogordu u Nju Meksiku. Prema kazivanju očevidaca, u tačno određeni čas izazvana je eksplozija atomske bombe. Zaslepljujući bljesak osvetlio je čitav predeo bolje nego usred belog dana. Potom je došla strahovita i produžena grmljavina, a udarni talas je oborio ljude koji su bili van zaklona kontrolnog centra. Ogroman višebojni oblak pokuljao je iz mesta eksplozije i peo se do visine od oko 13.000 metara. Zatim se pretvorio u pečurku koju su tokom sledećih minuta substratosferski vetrovi rasturili na sve strane. Ogled je bio završen, poduhvat je uspeo. Dejstva koja su bila tog dana konstatovana, Japan je osetio pri prvoj vojnoj upotrebi atomske bombe bačene na tu zemlju 6. avgusta 1945. godine.Poznati američki nuklearni fizičar Robert Openhajmer odbio da radi na hidrogenskoj bombi, mnogo snažnijoj od tzv. atomske bombe. Naime, Openhajmer je bio naučni rukovodilac pri konstrukciji prvih atomskih bombi, ali je docnije, posle završetka rata sa Japanom 1945. godine, bio protiv toga da se nastavi sa nuklearnim naoružanjem. Openhajmera su tada počeli u Americi da progone, isključili su ga iz Komisije za atomsku energiju i osumnjičili da bi mogao neku drugu silu da obavesti o američkom atomskom naoružanju.